آرایه های ادبی

1-آرایه ی تناسب(مراعات النظیر)

آوردن کلماتی از یک مجموعه که با هم تناسب داشته باشند.این تناسب می تواند از نظر:1-جنس2-زمان3-نوع4-مکان5-همراهی و...باشد.

1-بسی تیر و خرداد و اردیبهشت / برآید که ما خاک باشیم و خشت(جنس و زمان)

 

2-شب عاشقان بیدل چه شب دراز باشد/تو بیا کز اوّل شب در صبح باز باشد(زمان)

 

3-شبی چون شبه روی شسته به قیر/نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر(نوع)

 

4-بحر آفرید و بر و درختان و آدمی/خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد(نوع)

 

5-خراسان ز چین و ختن خوشتر است/که خاکش به مانند مشک تر است(مکان)

 

6-از جوانی حسرت بسیار می ماند به جا/همچنان از رفتن گل خار می ماند به جا(همراهی)

 

2-آرایه ی تکرار

الف- آرایه ای تکرار واژه(کلمه):آرایه ای است که در آن٬کلمه ای چندین بار در شعر یا نثر تکرار  شود،به گونه ای که مایه ی زیبایی بیشتر شعر گردد. 

به شرطی که:1-آگاهانه و عمدی باشد2-برای تأکید باشد

مثال:  1- با بهاری که می رسد از راه           سبز شو ،تازه شو ،بهاری شو 

 

         2-من هیچ کسم٬هیچ کسم٬هیچ کسم/وز هیچ کسان نیز فرومانده بسم

 

         3- باران قطره قطره همی ­بارم ابروار/هر روز خیره خیره ازین چشم سیل بار

 

           زان قطره قطره، قطره باران شود خجل/زان خیره خیره، خیره دل من ز هجر یار 

 

         4-دلبر جانان من برده دل و جان من/ برده دل و جان من دلبر جانان من 

 

         5-چند پرسی ز من کیستم من/نیستم،نیستم،نیستم من

 

ب- آرایه ی تکرار واج(حرف) « واج آرایی یا نغمه حروف»: به تکرار یک واج(حرف یا صدا) در یک بیت یا عبارت گفته می­شود که پدید­آورنده­ ي موسیقی

درونی شعر است و مثل تکرار واژه باید آگاهانه و عمدی باشد.مثال:

        1-خیزید و خز آرید که هنگام خزان است/باد خنک از جانب خوارزم وزان است(تکرار حروف ز،خ)

 

        2-رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار  / دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود  (حرف س)

 

        3-خراسان ز چین و ختن خوشتر است/که خاکش به مانند مشک تر است( حروف خ ، ن ، ش)

 

        4-خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد/که تا ز خال تو خاکم شود عبیرآمیز(حرف خ)

 

        5-قیامت قامت و قامت قیامت/قیامت می کند این قد و قامت(تکرار واژه،تکرار حرف ق)

 

3-تشبیه :

 

تشبیه ، ادعای همانندی میان دو یا چند چیز است . هر تشبیه چهار رکن دارد :

 

1)     مشبه)  رکن اوّل): چیزی یا کسی که قصد مانند کردن آن را  داریم .

 

2)     مشبه به(رکن دوم): چیزی یا کسی است که مشبه ، به آن مانند می شود .

 

3)      ادات تشبیه(رکن سوم) : وازه ای است که نشان دهنده پیوند شباهت است .

 

4)     وجه شبه (رکن چهارم):  ویزگی  یا ویزگی های مشترک میان مشبه و مشبه به است 

 

غنچه مثل لبخند باز شد←غنچه:رکن اوّل،لبخد:رکن دوم،بازشدن:رکن سوم،مثل:رکن چهارم

 

تمرین-در عبارات زیر ارکان تشبیه را مشخّص کنید.

 

1)     روی مرداب ، این آفتاب پوسیده

 

          روی رودخانه ، این ماه زنده

 

2)     ابر هزار پاره بگیرد ستیغ کوه

 

چون لشکری که رو به سوی دشمن آورد

 

3)     زندگی مانند جوی آبی است

 

4)     به پیش سپه آمد افراسیاب

 

چو کشتی که موجش بر آرد زآب

 

5)     من اینجا چو نگهبانم تو چون گنج ( دو تشبیه)

 

6)     علم بال است مرغ جانت را

 

اضافه تشبیهی : 
که در آن میان مضاف و مضاف الیه رابطه ی شباهت و همانندی است یعنی یا مضاف را به مضاف الیه تشبیه کنند مانند : لب لعل ، قد سرو  و  یا  برعکس  ( لعل لب ، سرو قد)

 

4-کنایه :

 

کنایه یعنی پوشیده سخن گفتن.یعنی آوردن سخنی که دارای  دو معنی ظاهری و باطنی است البتّه معنی ظاهری پلی است برای

رسدن به معنی باطنی کهمقصود گوینده است.مثال:

 

 

 

 1)     بیا تا بر آریم دستی زدل ، دست از دل بر آوردن کنایه است به معنی از سر صدق به راز و نیاز پرداختن

 

2)     دست و پنجه نرم کردن : کنایه از گلاویز شدن و زور آزمایی کردن

 

3)     ران افشردن ، کنایه از برانگیختن عموماً و خصوصاً برانگیختن اسب

 

4)     دست خاییدن ، کنایه از حسرت خوردن

 

5)     چراغ مردن ، کنایه از خاموش شدن چراغ  

 

6)     زبان سبز ، کنایه از حیات ، شادابی و سرزندگی  

 

7)     گنبد لاجوردی ، کنایه از آسمان     گنبد دوار و اخضر هم می گویند .

 

8)      قبا دریدن ، کنایه از شکفتن گل

 

 5ـ تشخیص (آدم نِمایی ـ جان بخشی به اَشیا ـ شَخصیّت بخشی )

 

نسبت دادن اعمالِ انسانی به غیرِ انسان را  تشخیص می گویند.

 

مثال :
اَبر  از شوقِ کِه می خَندد بدین سان قاه قاه : در این مصراع آرایه ی تشخیص 

 

وجود دارد (عَمَلِ خندیدن که مُتُعَلِّق به انسان است را به « اَبر» نسبت داده است.)

 

6-تضاد ( طباق ) : هرگاه دو واژه با معاني متضاد در يک بيت يا عبارت به کار رود آرايه ي تضاد پديد مي آيد.

 

- غلام همت آنم که زير چرخ کبود                  ز هرچه رنگ تعلق پذيرد آزاد است                   (حافظ )

 

- خانه ي دل ما را ازکرم عمارت کن         پيش از آن که اين خانه رو نهد به ويراني            ( شيخ بهايي )

 

- نه شاخش خشک گردد روز سرما              نه برگش زرد گردد روز گرما                   (فخرالدين اسعدگرگاني )

 

-دعايي گر نمي گويي به دشنامي عزيزم كن        

 

كه گر تلخ است شيرين است از آن لب هر چه فرمايي   ( سعدي )

 

- تو را گم مي كنم هر روز و پيدا مي كنم هر شب      

 

 بدينسان خواب ها را با تو زيبا مي كنم هر شب

 

7-تلميح : در لغت به معنـي « به گوشه ي چشم اشاره کردن » اسـت و در اصطلاح ادبا اشاره به آيات، احاديث، داستان ها و وقايع

تاريخي درضمن شعر يا نوشته را تلميح گويند.

 

- مهر او بلانشينان را کشتي نوح است .

 

 -من از آن حسن روز افزون كه يوسف داشت دانستم          

 

    كه عشق از پرده ي تقوي برون آرد زليخا را ( حافظ )

 

- بيستون كندن فرهاد نه كاري است شگفت                    

 

   شور شيرين به سر هر كه فتد كوهكن است

 

8- اغراق (مبالغه ، غلو): افراط در توصيف كسي يا چيزي به عبارت ديگر زياده روي در بزرگ جلوه دادن امري. مثال:

 

-که گفتت برو دست رستم ببند            نبندد مرا دست چرخ بلند                       ( فردوسي )

 

- خروش آمد از باره ي هر دو مرد       تو گفتي بدريد دشت  نبرد                      ( فردوسي )

 

-بر آن گونه رفتند هر دو به رزم           توگفتي که اندر جهان نيست بزم                ( فردوسي )

 

نکته : اغراق مناسب ترين وسيله براي آفريدن صحنه هاي حماسي است .

 

- به دنبال محمل چنان زار گريم             كه از گريه ام ناقه در گل نشيند           ( طبيب اصفهاني )

 

- بگذار تا بگريم چون ابر در بهاران           كز سنگ ناله خيزد روز وداع ياران   ( سعدي )

 

     

نظرات شما عزیزان: